ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ’ਚ ਬਚੇ ਗਿਣਤੀ ਦੇ ਹਿੰਦੂ-ਸਿੱਖ ਕਿਵੇਂ ਸਹਿਮ ’ਚ ਦਿਨ ਗੁਜ਼ਾਰ ਰਹੇ ਹਨ

15 ਅਗਸਤ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਸੱਤਾ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਾਲ ਪੂਰਾ ਹੋ ਗਿਆ। ਅਜਿਹੇ ਵਿੱਚ ਰਾਜਧਾਨੀ ਕਾਬੁਲ ਸਮੇਤ ਹੋਰ ਇਲਾਕਿਆਂ ਵਿੱਚ ਕਿਸੇ ਵੱਡੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਧਮਾਕੇ ਜਾਂ ਹਮਲੇ ਨੂੰ ਲੈ ਕੇ ਤਣਾਅ ਬਣਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ।

ਲੜਾਈ ਖਤਮ ਹੋ ਗਈ ਹੈ ਪਰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚ ਸ਼ਾਂਤੀ ਨਹੀਂ ਹੈ।

ਇਸੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿਚ ਅਸੀਂ ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਕੇਂਦਰ ਵਿੱਚ ਪਹੁੰਚ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਅਸੀਂ ਲੋਹੇ ਦੀਆਂ ਮੋਟੀਆਂ ਚਾਦਰਾਂ ਦਾ ਬਣਿਆ ਦਰਵਾਜ਼ਾ ਖੜਕਾਇਆ ਤਾਂ ਛੋਟੀ ਜਾਲੀ ਵਾਲੀ ਖਿੜਕੀ ਦੇ ਪਿੱਛੋਂ ਇੱਕ ਚਿਹਰੇ ਨੇ ਸ਼ੱਕੀ ਲਹਿਜੇ ਵਿੱਚ ਸਾਥੋਂ ਸਾਡੀ ਪਛਾਣ ਪੁੱਛੀ।

ਇਹ ਸਨ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਚੋਪੜਾ, ਪ੍ਰਾਚੀਨ ਅਸਾਮਈ ਮੰਦਰ ਦੇ ਪੁਜਾਰੀ ਅਤੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਕੁਝ ਹਿੰਦੂਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸਨ।

ਇਸ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ ਮਤਾਰਾਣੀ ਦੀ ਪੂਜਾ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਇੱਥੇ ਸਦੀਵੀ ਲਾਟ ਜਗਾਈ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਇੱਕ ਸ਼ਿਵਜੀ ਦਾ ਮੰਦਰ ਵੀ ਹੈ ਅਤੇ ਭੋਲੇਨਾਥ ਦੀ ਪੂਜਾ ਵੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਸ਼੍ਰੀਮਦ ਭਾਗਵਤ, ਰਾਮਾਇਣ ਦਾ ਪਾਠ ਵੀ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਮੰਦਰ ਦੇ ਇਸ ਵੱਡੇ ਵਿਹੜੇ ਵਿੱਚ ਪਹਿਰੇਦਾਰ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਆਪਣੀ ਪਤਨੀ ਬਿੰਦੀਆ ਕੌਰ ਨਾਲ ਰਹਿੰਦੇ ਹਨ। ਦੋਵਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਰਨਾਂ ਕਰਕੇ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ ਹਨ, ਪਰ ਹਰਜੀਤ ਅਤੇ ਬਿੰਦੀਆ ਇੱਥੇ ਹੀ ਰਹੇ।

ਸੰਭਾਵੀ ਹਮਲਿਆਂ ਦੇ ਡਰੋਂ ਮੰਦਿਰ ਵਿੱਚ ਪੂਜਾ ਵੀ ਬਹੁਤ ਸ਼ਾਂਤ ਢੰਗ ਨਾਲ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਹੈ, ਜਿਸ ਨੂੰ ਫਿਲਮਾਂਕਣ ਦੀ ਇਜਾਜ਼ਤ ਨਹੀਂ ਦਿੱਤੀ ਜਾਂਦੀ, ਤਾਂ ਜੋ ਪੂਜਾ ਬਾਰੇ ਜਾਣ ਕੇ ਕੋਈ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਮਲਾ ਨਾ ਕਰ ਸਕੇ।

ਹਰਜੀਤ ਜੋ ਕਦੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਖੋਸਤ ਇਲਾਕੇ ਵਿੱਚ ਮਸਾਲੇ ਦਾ ਕੰਮ ਕਰਦੇ ਸੀ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਅਸੀਂ ਮਾਤਾ ਰਾਣੀ ਦੇ ਚਰਨਾਂ ਵਿੱਚ ਬੈਠੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੇਵਾ ਕਰ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਅਸੀਂ ਮਾਤਾ ਮੰਦਰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਾਂਗੇ।''''''''

ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਘੱਟੋ-ਘੱਟ 8-11 ਹਿੰਦੂ ਬਚੇ ਹਨ। ਸੱਤ-ਅੱਠ ਘਰ ਹਨ। ਇੱਕ ਮੇਰਾ ਘਰ ਹੈ। ਇੱਕ ਰਾਜਾਰਾਮ ਦਾ, ਇੱਕ ਗਜ਼ਨੀ ਵਿੱਚ। ਇੱਕ ਜਾਂ ਦੋ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਇੱਕ ਦੋ ਘਰ, ਸ਼ੇਰ ਬਜ਼ਾਰ ਵਿੱਚ ਹਨ। ਉਹ ਗਰੀਬ ਲੋਕ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਵੀ ਨਹੀਂ ਪਤਾ ਕਿ ਪਾਸਪੋਰਟ ਕੀ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਲੋਕ ਪੜ੍ਹੇ-ਲਿਖੇ ਨਹੀਂ ਹਨ। ਉਹ ਇੱਥੇ ਸ਼ੁਰੂ ਤੋਂ ਹੀ ਵੱਡੇ ਹੋਏ ਹਨ।"

"ਪਹਿਲਾਂ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ। ਤਕਰੀਬਨ 600-700 ਲੋਕ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਸ਼ੇਰ ਬਾਜ਼ਾਰ (ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ) ਵਿੱਚ ਬੰਬ ਧਮਾਕਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ ਉਸ ਵਿੱਚ 30 ਘਰ ਤਬਾਹ ਹੋ ਗਏ। 200 ਲੋਕ ਫਿਰ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਤਾਲਿਬਾਨ ਆਏ ਤਾਂ ਲੋਕ, ਡਰ ਕੇ ਇੰਡੀਆ ਚਲੇ ਗਏ। ਜਦੋਂ ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਵਿੱਚ ਹਾਦਸਾ ਹੋਇਆ ਤਾਂ 50-60 ਇੰਡੀਆ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਸੇਵਾ ਲਈ, ਮੰਦਰ ਲਈ ਰੁਕੇ ਹਾਂ। ਇੱਥੇ ਕਿਸੇ ਹਿੰਦੂ ਜਾਂ ਸਿੱਖ ਦਾ ਦਿਲ ਨਹੀਂ ਲੱਗਦਾ। ਹਰ ਕੋਈ ਭਾਰਤ ਜਾਣਾ ਚਾਹੁੰਦਾ ਹੈ।"

2018 ਵਿੱਚ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਆਤਮਘਾਤੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਅਤੇ 2020 ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਅੱਤਵਾਦੀ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਸਿੱਖ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ। ਇਸ ਸਾਲ ਜੂਨ ਵਿੱਚ ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਉੱਤੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ।

ਬਿੰਦੀਆ ਕੌਰ ਦਾ ਪੂਰਾ ਪਰਿਵਾਰ ਭਾਰਤ ਵਿੱਚ ਹੈ। ਇੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਘਰ ਦੇ ਕੰਮ ਅਤੇ ਮੰਦਰ ਦੀ ਸੇਵਾ ਵਿੱਚ ਬਤੀਤ ਹੁੰਦਾ ਹੈ।

ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, "ਪਹਿਲਾਂ ਇੱਥੇ ਮੰਦਰ ਵਿੱਚ 20 ਪਰਿਵਾਰ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ। ਕੁਝ ਲੋਕ ਡਰ ਕਾਰਨ ਇੱਥੋਂ ਚਲੇ ਗਏ। ਫਿਰ ਪੰਜ ਪਰਿਵਾਰ ਇੱਥੇ ਰਹਿ ਗਏ। ਬੁਰਾ ਹਾਲ ਸੀ। ਧਮਾਕੇ ਹੋ ਰਹੇ ਸਨ। ਪਿਛਲੇ ਸਾਲ ਤਾਲਿਬਾਨ ਆਏ, ਫਿਰ ਇਹ ਲੋਕ ਵੀ ਚਲੇ ਗਏ। ਅਤੇ ਅਸੀਂ ਇਕੱਲੇ ਰਹਿ ਗਏ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਘਰ ਦੇ ਨਾਲ ਲੱਗਦੇ ਖਾਲੀ ਕਮਰੇ ਅਤੇ ਦਰਵਾਜ਼ਿਆਂ ''''ਤੇ ਲਟਕਦੇ ਜਿੰਦੇ ਬੀਤੇ ਦੀ ਕਹਾਣੀ ਬਿਆਨ ਕਰ ਰਹੇ ਸਨ।

ਅਲੋਪ ਹੋ ਰਹੇ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ

ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਦਾ ਇਲਾਕਾ ਮੰਦਰ ਵਾਲੀ ਥਾਂ ਤੋਂ ਥੋੜ੍ਹੀ ਦੂਰ ਹੈ। ਕਾਬੁਲ ਦੇ ਹਰ ਇਲਾਕੇ ਵਾਂਗ ਇੱਥੇ ਵੀ ਹਰ ਥਾਂ ਚੈੱਕ ਪੋਸਟਾਂ ਹਨ ਅਤੇ ਸੜਕਾਂ ''''ਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀਆਂ ਬੰਦੂਕਾਂ ਨਜ਼ਰ ਆ ਰਹੀਆਂ ਹਨ।

ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਅਫਗਾਨ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਅਤੇ ਘਰਾਂ ਨਾਲ ਭਰਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਸਥਾਨਕ ਨਿਵਾਸੀ ਰਾਮ ਸਰਨ ਭਸੀਨ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਇਕ ਸਮੇਂ ਇਹ ਸਾਰਾ ਇਲਾਕਾ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਰਦਾਰਾਂ ਦਾ ਸੀ। ਕਰੰਸੀ, ਕੱਪੜਿਆਂ ਦਾ ਕਾਰੋਬਾਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਇੱਥੇ ਡਾਕਟਰ ਹਿੰਦੂ ਸਨ। ਕਰਿਆਨੇ ਦਾ ਕੰਮ ਹਿੰਦੂਆਂ ਦਾ ਸੀ। ਸਰਕਾਰੀ ਅਹੁਦਿਆਂ ''''ਤੇ ਹਿੰਦੂ ਡਾਕਟਰ ਸਨ, ਉਹ ਇੰਜੀਨੀਅਰ ਸਨ, ਫੌਜ ਵਿਚ ਸਨ।"

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕਈ ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਦੇ ਉਹ ਦਿਨ ਯਾਦ ਹਨ ਜਦੋਂ ਉਸਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, ਕਾਬੁਲ ਉੱਤੇ ਰਾਕੇਟ ਦੀ ਵਰਖਾ ਹੋਈ ਸੀ ਅਤੇ ਇੱਕ ਰਾਕੇਟ ਉਸਦੇ ਘਰ ਉੱਤੇ ਡਿੱਗਿਆ ਸੀ ਪਰ ਫਟਿਆ ਨਹੀਂ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਕਿਹਾ, "ਮੈਂ ਘਰ ਵਿੱਚ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ ਘਰ ਸੀ। ਰੱਬ ਨੇ ਮੈਨੂੰ ਬਚਾ ਲਿਆ। ਚੰਗਾ ਹੋਇਆ ਕਿ ਰਾਕੇਟ ਨਹੀਂ ਫਟਿਆ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਫਟਦਾ ਤਾਂ ਨਾ ਤਾਂ ਮੇਰਾ ਘਰ ਹੁੰਦਾ ਅਤੇ ਨਾ ਹੀ ਮੇਰੀ ਪਤਨੀ।"

ਪਰ ਅੱਜ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਲੋਕ ਡਰ ਦੇ ਸਾਏ ਹੇਠ ਜਾਂ ਤਾਂ ਘਰਾਂ ਵਿਚ ਬੰਦ ਹਨ ਜਾਂ ਫਿਰ ਬਹੁਤ ਜ਼ਰੂਰੀ ਕੰਮ ਹੋਣ ''''ਤੇ ਕੁਝ ਦੇਰ ਲਈ ਹੀ ਨਿਕਲ ਜਾਂਦੇ ਹਨ।

ਇੱਕ ਅੰਕੜੇ ਅਨੁਸਾਰ 1992 ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਦੋ ਲੱਖ 20 ਹਜ਼ਾਰ ਤੋਂ ਵੱਧ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਸਨ।

ਹਾਲਾਂਕਿ ਪਿਛਲੇ ਤੀਹ ਸਾਲਾਂ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ''''ਤੇ ਹਮਲਿਆਂ, ਭਾਰਤ ਜਾਂ ਹੋਰ ਦੇਸ਼ਾਂ ਵਿਚ ਪਰਵਾਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਅੱਜ ਇਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਗਿਣਤੀ 100 ਦੇ ਕਰੀਬ ਆ ਗਈ ਹੈ ਅਤੇ ਇਹ ਗਿਣਤੀ ਲਗਾਤਾਰ ਘਟਦੀ ਜਾ ਰਹੀ ਹੈ।

ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੀ ਇੱਕ ਸਥਾਨਕ ਸੰਸਥਾ ਪੋਰਸ਼ ਰਿਸਰਚ ਐਂਡ ਸਟੱਡੀਜ਼ ਆਰਗੇਨਾਈਜ਼ੇਸ਼ਨ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦੇ ਮੁੱਦਿਆਂ ''''ਤੇ ਕੰਮ ਕਰਦੀ ਹੈ। ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੇ ਆਉਣ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਇਹ ਸੰਗਠਨ ਅਜੇ ਵੀ ਬੰਦ ਹੈ ਅਤੇ ਸੰਗਠਨ ''''ਚ ਕੰਮ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਕਈ ਲੋਕ ਦੇਸ਼ ਛੱਡ ਚੁੱਕੇ ਹਨ।

ਸੰਗਠਨ ਨੇ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਸਥਿਤੀ ''''ਤੇ ਵਿਚ ਕਿਹਾ, "ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਪਲਾਇਨ ਦਾ ਇਤਿਹਾਸ 1980 ਦੇ ਦਹਾਕੇ ਵਿੱਚ ਸੋਵੀਅਤ ਕਬਜ਼ੇ ਅਤੇ ਕਠਪੁਤਲੀ ਕਮਿਊਨਿਸਟ ਸਰਕਾਰਾਂ ਦੇ ਖਿਲਾਫ ਜਿਹਾਦ ਵਿਰੋਧੀ ਅੰਦੋਲਨ ਨਾਲ ਜੁੜਿਆ ਹੋਇਆ ਹੈ। ਉਦੋਂ ਤੋਂ ਹੀ ਹਰ ਰੋਜ਼ ਦੀ ਪਾਬੰਦੀ, ਅੱਤਿਆਚਾਰ ਤੋਂ ਅਤੇ ਦੇਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ਦਾ ਪਲਾਇਨ ਜਾਰੀ ਹੈ।"

ਵੀਡੀਓ: 50 ਸਾਲ ਪਹਿਲਾਂ ਇਹ ਦੇਸ ਕਿਸ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸੀ ਦੇਖ ਕੇ ਹੈਰਾਨ ਹੋ ਜਾਓਗੇ

ਰਿਪੋਰਟ ਮੁਤਾਬਕ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਲਈ 1960 ਤੋਂ 1980 ਤੱਕ ਦਾ ਸਮਾਂ ਸਭ ਤੋਂ ਸ਼ਾਂਤਮਈ ਰਿਹਾ ਜਦੋਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲਾਲਾ ਜਾਂ ਵੱਡਾ ਭਰਾ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਆਮ ਲੋਕਾਂ ਨਾਲ ਚੰਗੇ ਸਬੰਧ ਸਨ।

ਪਰ 1988 ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਸਮੂਹਿਕ ਪਲਾਇਨ ਸ਼ੁਰੂ ਹੋਇਆ ਜਦੋਂ 13 ਅਪ੍ਰੈਲ, ਵਿਸਾਖੀ ਨੂੰ ਜਲਾਲਾਬਾਦ ਵਿੱਚ ਇੱਕ ਬੰਦੂਕਧਾਰੀ ਦੁਆਰਾ 13 ਸਿੱਖ ਸ਼ਰਧਾਲੂਆਂ ਅਤੇ ਚਾਰ ਮੁਸਲਿਮ ਸੁਰੱਖਿਆ ਗਾਰਡਾਂ ਦੀ ਗੋਲੀ ਮਾਰ ਕੇ ਹੱਤਿਆ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ।

ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀ ਆਰਥਿਕ, ਵਿੱਦਿਅਕ ਅਤੇ ਸੱਭਿਆਚਾਰਕ ਸਥਿਤੀ ਅਗਵਾ ਕਰਨਾ, ਧਾਰਮਿਕ, ਸਮਾਜਿਕ ਅਤੇ ਰਾਜਨੀਤਿਕ ਅਤਿਆਚਾਰ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਜ਼ਮੀਨਾਂ ਅਤੇ ਜਾਇਦਾਦਾਂ ਹੜੱਪਣ ਆਦਿ ਕਾਰਨ ਵਿਗੜ ਗਈ।

ਰਿਪੋਰਟ ਦੇ ਲੇਖਕ ਅਲੀ ਦਾਦ ਮੁਹੰਮਦੀ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿਰੁੱਧ ਸਾਲਾਂ ਤੋਂ ਹੋ ਰਹੇ ਕਥਿਤ ਵਿਤਕਰੇ ਬਾਰੇ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਜਦੋਂ ਵੀ ਉਹ ਆਪਣਾ ਘਰ ਛੱਡਦੇ ਸਨ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬੱਚਿਆਂ ਨਾਲ ਬੁਰਾ ਸਲੂਕ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਗੈਰ-ਮੁਸਲਿਮ, ਹਿੰਦੂ ਕਚਾਲੂ ਕਹਿ ਕੇ ਬੁਲਾਇਆ ਜਾਂਦਾ ਸੀ।"

"ਉਹ ਅਜਿਹੇ ਮਾਹੌਲ ਵਿੱਚ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਕੋਲ ਕੋਈ ਵਿਕਲਪ ਨਹੀਂ ਸੀ। ਜਾਂ ਤਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਛੱਡ ਦੇਣਾ ਚਾਹੀਦਾ ਹੈ, ਜਾਂ ਉਸ ਨੂੰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਘਰਾਂ ਤੋਂ ਬਾਹਰ ਨਹੀਂ ਜਾਣਾ ਚਾਹੀਦਾ। ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਲੜਾਕਿਆਂ ਦੇ ਨੇਤਾਵਾਂ ਦੁਆਰਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਜਾਇਦਾਦ, ਘਰ ਹੜੱਪ ਲਏ ਗਏ।"

ਕਾਬੁਲ ਵਿੱਚ ਰਹਿ ਗਏ ਮੁਹੰਮਦੀ ਦੇ ਅਨੁਸਾਰ, 10 ਪ੍ਰਾਂਤਾਂ ਵਿੱਚ ਫੀਲਡ ਵਰਕ ਦੇ ਅਧਾਰ ''''ਤੇ, ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਤਾ ਲੱਗਾ ਕਿ ਹਿੰਦੂ ਮੰਦਰਾਂ ਅਤੇ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ਨੂੰ ਨਸ਼ਟ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਗਿਆ ਸੀ ਅਤੇ ਉਹਨਾਂ ਨੂੰ ਡਸਟਬਿਨ ਵਜੋਂ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ ਜਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜਾਨਵਰਾਂ ਨੂੰ ਬੰਨ੍ਹਣ ਲਈ ਵਰਤਿਆ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕੁਝ ਗੁਰਦੁਆਰਿਆਂ ''''ਤੇ ਜਾਨਲੇਵਾ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਕਾਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਤੇ ਹਮਲਾ ਕਰਕੇ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਵਾਈ

ਇਹ ਇਸ ਸਾਲ ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਦੀ ਗੱਲ ਹੈ ਜਦੋਂ ਕਾਰਤੀ ਪਰਵਾਨ ਇਲਾਕੇ ਦੇ ਇਸ ਬਹੁਤ ਪੁਰਾਣੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ''''ਤੇ ਕੱਟੜਪੰਥੀ ਹਮਲੇ ''''ਚ ਇਕ ਸਿੱਖ ਦੀ ਮੌਤ ਹੋ ਗਈ ਸੀ, ਜਿਸ ਕਾਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਨੂੰ ਕਾਫੀ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਅਸੀਂ ਕਾਰਤੀ ਪਰਵਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਪਹੁੰਚੇ ਜਿੱਥੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਆਰਥਿਕ ਮਦਦ ਨਾਲ ਮੁਰੰਮਤ ਦਾ ਕੰਮ ਚੱਲ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਆਲੇ-ਦੁਆਲੇ ਘੁੰਮਦਿਆਂ ਪੌੜੀਆਂ ਚੜ੍ਹਨ ਤੋਂ ਪਤਾ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਜੂਨ ਮਹੀਨੇ ਹੋਏ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਕਿੰਨਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਸੀ।

ਉਸ ਦਿਨ ਇੱਥੇ ਰੱਖੀਆਂ ਸਿੱਖਾਂ ਦੇ ਇਤਿਹਾਸ ਨਾਲ ਸਬੰਧਤ ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕਿਤਾਬਾਂ, ਕੁਰਸੀਆਂ, ਮੇਜ਼, ਸੁਰੱਖਿਆ ਕੈਮਰੇ, ਖਿੜਕੀਆਂ, ਗਲੀਚੇ, ਅਲਮਾਰੀਆਂ ਅਤੇ ਪਤਾ ਨਹੀਂ ਕੀ ਕੀ ਸੜ ਗਿਆ। ਸਾਨੂੰ ਦੱਸਿਆ ਗਿਆ ਕਿ ਮੁਰੰਮਤ ਕਰਨ ਵਾਲੇ ਲੋਕ ਸਾਰੇ ਸਥਾਨਕ ਅਫਗਾਨ ਹਨ। ਕੋਈ ਪੱਥਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਰਗੜ ਰਿਹਾ ਸੀ ਤੇ ਕੋਈ ਸਾਫ਼ ਕਰ ਰਿਹਾ ਸੀ।

ਜਦੋਂ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ, ਉਸ ਦਿਨ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦਾ ਸੇਵਾਦਾਰ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਰਾਜਵੰਸ਼ ਨੇੜੇ ਹੀ ਸੀ।

ਉਹ ਦੱਸਦੇ ਹਨ, "ਸਾਡਾ ਘਰ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਦੇ ਪਿੱਛੇ ਹੈ, ਅਸੀਂ ਉੱਥੇ ਰਹਿੰਦੇ ਹਾਂ। ਜਦੋਂ ਖ਼ਬਰ ਮਿਲੀ ਕਿ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ''''ਤੇ ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ ਹੈ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਇੱਥੇ ਆਏ। ਅਸੀਂ ਦੇਖਿਆ ਕਿ ਰਸਤਾ ਬੰਦ ਸੀ। 18 ਬੰਦੇ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ''''ਚ ਸਨ। ਕਾਫੀ ਪਰੇਸ਼ਾਨੀ ਸੀ। ਇੱਕ ਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਜੀ, ਉਹ ਬਾਥਰੂਮ ਵਿੱਚ ਸ਼ਹੀਦ ਹੋ ਗਏ ਸਨ।"

ਇਸ ਇੰਟਰਵਿਊ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਹੋਰ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਾਂਗ ਭਾਰਤ ਚਲੇ ਗਏ, ਪਰ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਅਜੇ ਵੀ ਅਜਿਹੇ ਲੋਕ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤੀ ਵੀਜ਼ੇ ਦਾ ਬੇਸਬਰੀ ਨਾਲ ਇੰਤਜ਼ਾਰ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ, ਕਿਉਂਕਿ ਲਗਾਤਾਰ ਹੋ ਰਹੇ ਹਮਲਿਆਂ ਕਾਰਨ ਵਧਦੀ ਅਸੁਰੱਖਿਆ ਕਾਰਨ ਉਹ ਭਾਰਤੀ ਵੀਜ਼ੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਕਾਬੁਲ ਆਉਣ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ, ਮੈਂ ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰ ਨੂੰ ਤਿਲਕ ਨਗਰ, ਦਿੱਲੀ ਵਿੱਚ ਗੁਰੂ ਅਰਜੁਨ ਦੇਵ ਜੀ ਗੁਰਦੁਆਰੇ ਵਿੱਚ ਮਿਲਿਆ। ਉਹ ਕੁਝ ਸਮਾਂ ਪਹਿਲਾਂ ਕਾਬੁਲ ਤੋਂ ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚੇ ਸੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਤਿੰਨ ਬੱਚਿਆਂ ਵਿੱਚੋਂ ਸਭ ਤੋਂ ਛੋਟੇ ਦੇ ਦਿਲ ਵਿੱਚ ਛੇਕ ਹੈ। ਦਿੱਲੀ ਪਹੁੰਚ ਕੇ ਉਹ ਬਹੁਤ ਚਿੰਤਾ ਮੁਕਤ ਦਿਖਾਈ ਦਿੱਤੇ।

ਹਰਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇ ਕਿਹਾ ਕਿ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਾਲਾਤ ਤਾਲਿਬਾਨ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਵੀ ਖਰਾਬ ਸਨ ਅਤੇ ਹੁਣ ਵੀ ਖਰਾਬ ਹਨ। ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ ਅਤੇ ਗੋਲੀਆਂ ਤੋਂ ਜਾਨ ਦਾ ਖਤਰਾ ਜ਼ਿਆਦਾ ਸੀ, ਘਰ ਨੂੰ ਸਾਰਾ ਦਿਨ ਤਾਲੇ ਲਾਉਣੇ ਪਏ ਅਤੇ ਬੱਚਿਆਂ ਦੀ ਪੜ੍ਹਾਈ ਵੀ ਬੰਦ ਰਹੀ।

ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਗੁਰਨਾਮ ਸਿੰਘ ਦੱਸਦੇ ਹਨ ਕਿ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਕੁਝ ਲੋਕ ਅਜਿਹੇ ਹਨ ਜੋ ਭਾਰਤ ਗਏ ਸਨ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਪਰਿਵਾਰ ਜਾਂ ਕਾਰੋਬਾਰ ਜਾਂ ਜਾਇਦਾਦ ਦੀ ਮਜਬੂਰੀ ਕਾਰਨ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਆਉਣਾ ਪਿਆ।

-

ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ''''ਤੇ ਹਮਲੇ ਜਾਰੀ ਹਨ

ਸੜਕ ਦੇ ਇੱਕ ਪਾਸੇ ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹੈ। ਸੜਕ ਦੇ ਦੂਜੇ ਪਾਸੇ ਸਿੱਖਾਂ ਦੀਆਂ ਦੁਕਾਨਾਂ ਹਨ, ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ''''ਤੇ ਪਿਛਲੇ ਮਹੀਨੇ ਅਣਪਛਾਤੇ ਵਿਅਕਤੀਆਂ ਵੱਲੋਂ ਜੁਲਾਈ ਵਿੱਚ ਗ੍ਰਨੇਡ ਨਾਲ ਹਮਲਾ ਕੀਤਾ ਗਿਆ ਸੀ।

ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਇਸ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈਆਂ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਦਾ ਚਾਰ ਲੱਖ ਅਫਗਾਨ ਰੁਪਏ ਤੱਕ ਦਾ ਨੁਕਸਾਨ ਹੋਇਆ ਹੈ ਪਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਕੋਈ ਨੁਕਸਾਨ ਨਹੀਂ ਹੋਇਆ।

ਦੁਪਹਿਰ ਸਮੇਂ ਹਮਲੇ ਦੇ ਸਮੇਂ ਦੁਕਾਨ ਮਾਲਕ ਅਰਿਜੀਤ ਸਿੰਘ ਨੇੜਲੀ ਦੁਕਾਨ ''''ਤੇ ਖਾਣਾ ਖਾਣ ਗਏ ਸੀ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਜ਼ੋਰਦਾਰ ਧਮਾਕੇ ਦੀ ਆਵਾਜ਼ ਸੁਣੀ।

ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਦੱਸਿਆ, "ਅਸੀਂ ਇਹ ਦੇਖਣ ਗਏ ਸੀ ਕਿ ਕੀ ਹੋਇਆ। ਮੈਂ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਤੋਂ ਧੂੰਆਂ ਨਿਕਲਦਾ ਦੇਖਿਆ। ਇੱਥੇ ਕਾਊਂਟਰ ਵਿਚਕਾਰ ਪਿਆ ਸੀ। ਇੰਨਾ ਕੁਚਲਿਆ ਹੋਇਆ ਸੀ ਕਿ ਪੁੱਛੋ ਨਹੀਂ। ਹੇਠਾਂ ਸਾਮਾਨ ਖਿੱਲਰਿਆ ਪਿਆ ਸੀ।"

ਹਾਲਾਂਕਿ ਕੱਟੜਤਾ ਦਾ ਅਸਰ ਅਰਿਜੀਤ ਦੀ ਜ਼ਿੰਦਗੀ ''''ਤੇ ਪਹਿਲਾਂ ਹੀ ਪੈ ਚੁੱਕਾ ਹੈ।

ਅਰਿਜੀਤ ਅਨੁਸਾਰ ਕਰਤਾ-ਏ-ਪਰਵਾਨ ਗੁਰਦੁਆਰਾ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਵਿੰਦਰ ਸਿੰਘ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਜੀਜਾ ਸਨ। ਇਸ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰ ਵੀ 2018 ਦੇ ਹਮਲੇ ਵਿੱਚ ਮਾਰੇ ਗਏ ਸਨ।

ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ, ਜੋ ਆਪਣੀ ਦੁਕਾਨ ਦੇ ਨਾਲ ਹੀ ਵੱਖਰੀ ਯੂਨਾਨੀ ਦਵਾਈ ਦੀ ਦੁਕਾਨ ਚਲਾਉਂਦੇ ਹਨ, ਅਨੁਸਾਰ ਗ੍ਰਨੇਡ ਹਮਲੇ ਕਾਰਨ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ਵਿੱਚ ਕਾਫੀ ਡਰ ਹੈ।

ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ, "ਕੱਲ੍ਹ ਉੱਥੇ (ਹਮਲਾ ਹੋਇਆ)। ਅੱਜ ਇੱਥੇ ਹੋ ਸਕਦਾ ਹੈ। ਮੇਰੀ ਡਿਊਟੀ ਸਵੇਰੇ 8 ਵਜੇ ਤੋਂ ਸ਼ਾਮ 4 ਵਜੇ ਤੱਕ ਹੈ। ਮੈਂ ਹੁਣੇ ਹੀ 3.30 ਵਜੇ ਦੁਕਾਨ ''''ਤੇ ਆਇਆ ਹਾਂ। ਪਤਨੀ ਬੱਚਿਆਂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਛੱਡਦੀ। ਗੁਰੂਦੁਆਰਾ ਵੀ ਬੰਦ ਹੈ। ਅਸੀਂ ਗੁਰੂ ਨੂੰ ਨਹੀਂ ਦੇਖ ਸਕਦੇ। ਮੈਂ ਜਾਣਦਾ ਹਾਂ ਕਿ ਮੇਰੇ ''''ਤੇ ਕੀ ਬੀਤਦੀ ਹੈ।

ਸੁਖਬੀਰ ਸਿੰਘ ਖਾਲਸਾ ਦੇ ਘਰ ਵਿੱਚ ਹਰ ਕਿਸੇ ਨੂੰ ਭਾਰਤੀ ਵੀਜ਼ਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਪਤਨੀ ਦਾ ਵੀਜ਼ਾ ਨਹੀਂ ਮਿਲਿਆ, ਜਿਸ ਦੀ ਉਹ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ। ਅਜਿਹੇ ਹੋਰ ਪਰਿਵਾਰ ਹਨ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪਰਿਵਾਰਕ ਮੈਂਬਰਾਂ ਨੂੰ ਵੀਜ਼ਾ ਮਿਲ ਗਿਆ ਹੈ ਜਦਕਿ ਕੁਝ ਭਾਰਤੀ ਵੀਜ਼ੇ ਦੀ ਉਡੀਕ ਕਰ ਰਹੇ ਹਨ।

ਤਾਲਿਬਾਨ ਦੀ ਕੀ ਨੀਤੀ ਹੈ?

ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਭੱਜ ਰਹੇ ਹਿੰਦੂਆਂ ਅਤੇ ਸਿੱਖਾਂ ''''ਤੇ ਤਾਲਿਬਾਨ ਦਾ ਕਹਿਣਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਨੀਤੀ ਸਾਰਿਆਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਹੈ।

ਕਾਬੁਲ ਪੁਲਿਸ ਦੇ ਬੁਲਾਰੇ ਖਾਲਿਦ ਜ਼ਦਰਾਨ ਨੇ ਗੱਲਬਾਤ ਵਿੱਚ ਕਿਹਾ, "ਸਾਡੀ ਨੀਤੀ ਹਰ ਕਿਸੇ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੀ ਹੈ, ਯਾਨੀ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦੇ ਹਰ ਨਾਗਰਿਕ ਅਤੇ ਇਹ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਘੱਟ ਗਿਣਤੀਆਂ ''''ਤੇ ਲਾਗੂ ਹੁੰਦਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਲੱਗਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਕੋਈ ਖ਼ਤਰਾ ਹੈ ਤਾਂਅਸੀਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਸੁਰੱਖਿਆ ਦੇ ਰਹੇ ਹਾਂ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਇਹ ਜਾਣਕਾਰੀ ਸਾਡੇ ਬਲਾਂ ਨਾਲ ਸਾਂਝੀ ਕਰਨੀ ਚਾਹੀਦੀ ਹੈ। ਉਹ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸੁਰੱਖਿਆ ਲਈ ਹਨ।"

ਤਾਲਿਬਾਨ ਲੜਾਕੇ ਭਾਰੀ ਵਾਹਨਾਂ ''''ਤੇ ਬੰਦੂਕਾਂ ਲੈ ਕੇ ਸੜਕਾਂ ''''ਤੇ ਗਸ਼ਤ ਕਰਦੇ ਦਿਖਾਈ ਦੇ ਰਹੇ ਹਨ।

ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਦਹਾਕਿਆਂ ਤੋਂ ਜੰਗ, ਬੰਬ ਧਮਾਕਿਆਂ, ਨਿਸ਼ਾਨਾ ਕਤਲਾਂ ਦੇ ਪਰਛਾਵੇਂ ਵਿਚ ਰਹਿ ਰਿਹਾ ਹੈ। ਪਿਛਲੇ ਕੁਝ ਮਹੀਨਿਆਂ ਤੋਂ ਕੌਮਾਂਤਸ਼ਟਰੀ ਫੰਡ ਬੰਦ ਹੋਣ, ਸੋਕੇ ਅਤੇ ਭੂਚਾਲ ਕਾਰਨ ਆਰਥਿਕਤਾ ਦੀ ਮੰਦੀ ਹਾਲਤ ਕਾਰਨ ਲੋਕ ਭੀਖ ਮੰਗਣ ਲਈ ਮਜਬੂਰ ਹਨ ਅਤੇ ਲੋਕਾਂ ਲਈ ਖਾਣ-ਪੀਣ, ਦਵਾਈਆਂ ਦਾ ਪ੍ਰਬੰਧ ਕਰਨਾ ਮੁਸ਼ਕਲ ਹੋ ਗਿਆ ਹੈ।

ਜਿਸ ਲਈ ਇਹ ਸੰਭਵ ਹੈ, ਉਹ ਇਸ ਦੇਸ਼ ਨੂੰ ਛੱਡ ਰਿਹਾ ਹੈ।

ਖ਼ਦਸ਼ਾ ਪ੍ਰਗਟਾਇਆ ਜਾ ਰਿਹਾ ਹੈ ਕਿ ਜਿਵੇਂ ਬਾਮਿਯਾਨ ਵਿੱਚ ਕੋਈ ਬੋਧੀ ਨਹੀਂ ਸੀ, ਜਾਂ ਈਸਾਈ ਲੋਕ ਹੇਰਾਤ ਜਾਂ ਪੱਛਮੀ ਅਫ਼ਗਾਨਿਸਤਾਨ ਤੋਂ ਚਲੇ ਗਏ ਸਨ, ਉਹ ਦਿਨ ਦੂਰ ਨਹੀਂ ਜਦੋਂ ਇਤਿਹਾਸਕਾਰ ਕਹਿਣ ਕਿ ਇੱਕ ਸਮਾਂ ਸੀ ਜਦੋਂ ਅਫਗਾਨਿਸਤਾਨ ਵਿੱਚ ਹਿੰਦੂ ਅਤੇ ਸਿੱਖ ਵੀ ਰਹਿੰਦੇ ਸਨ।

-

(ਬੀਬੀਸੀ ਪੰਜਾਬੀ ਨਾਲ , , ਅਤੇ ''''ਤੇ ਜੁੜੋ।)