ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਯਾਦ ਕਰਦਿਆਂ: ਕਹਿਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਕਾ ਹੈ ਅੰਦਾਜ਼-ਏ-ਬਿਆਂ ਔਰ

ਅੱਬਾਸ ਧਾਲੀਵਾਲ
ਮਲੇਰਕੋਟਲਾ।
ਮੋਬਾਇਲ : 9855259650

ਸ਼ਾਇਰੀ ਦੀ ਗੱਲ ਤੁਰਦਿਆਂ ਇਕ ਨਾਮ ਜੋ ਸਹਿਜੇ ਹੀ ਮੂੰਹ ’ਤੇ ਆ ਜਾਂਦੈ , ਉਹ ਹੈ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ..! ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਅਸਲ ਨਾਮ ਮਿਰਜ਼ਾ ਅਸਦਉੱਲਾਹ ਖਾਂ ਬੇਗ ਸੀ ਅਤੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਤਖ਼ੱਲਸ  (ਉਹ ਨਾਂ ਜੋ ਕਵੀ ਆਪਣੀਆਂ ਕਵਿਤਾਵਾਂ ਵਿਚ ਲਿਖਦੇ ਹਨ) ਹੈ। ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਾ ਜਨਮ 27 ਦਸੰਬਰ 1797 ਨੂੰ ਆਗਰਾ (ਉੱਤਰ ਪ੍ਰਦੇਸ਼) ਵਿਖੇ ਇੱਕ ਫ਼ੌਜੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਵਾਲੇ ਪਰਿਵਾਰ ਵਿੱਚ ਹੋਇਆ ਸੀ (ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਵਡੇਰੇ ਬ੍ਰਿਟਿਸ਼ ਈਸਟ ਇੰਡੀਆ ਕੰਪਨੀ ਵਿੱਚ ਫੌਜੀ ਅਧਿਕਾਰੀ ਸਨ)। ਇਹਨਾਂ ਦੀ ਪਿੱਠਭੂਮੀ ਇੱਕ ਤੁਰਕ ਪਰਵਾਰ ਦੀ ਸੀ ਅਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਦਾਦੇ ਮੱਧ ਏਸ਼ੀਆ ਦੇ ਸਮਰਕੰਦ ਤੋਂ ਸੰਨ 1750 ਦੇ ਕਰੀਬ ਭਾਰਤ ਆਏ ਸਨ। ਬਚਪਨ ਵਿੱਚ ਹੀ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਪਿਤਾ ਦਾ ਦਿਹਾਂਤ ਹੋ ਗਿਆ ਜਿਸ ਉਪਰੰਤ ਪਾਲਣ ਪੋਸ਼ਣ ਆਪ ਦੇ ਚਾਚੇ ਨੇ ਕੀਤਾ। ਜਦੋਂ ਚਾਚੇ ਦਾ ਵੀ ਇੰਤਕਾਲ ਹੋ ਗਿਆ ਤਾਂ ਆਪ ਦਾ ਗੁਜਾਰਾ ਜਿਵੇਂ ਕਿਵੇਂ ਪ੍ਰਮੁੱਖ ਰੂਪ ਵਿਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਨਾਲ ਹੁੰਦਾ ਰਿਹਾ। ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਸ਼ੁਰੂਆਤੀ ਸਿੱਖਿਆ ਦੇ ਬਾਰੇ ਵਿੱਚ ਸਪੱਸ਼ਟ ਤੌਰ ’ਤੇ ਕੁੱਝ ਨਹੀਂ ਕਿਹਾ ਜਾ ਸਕਦਾ ਪਰ ਉਹਨਾਂ ਦੇ ਮੁਤਾਬਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ 11 ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਤੋਂ ਹੀ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਵਿੱਚ ਗਦ ਅਤੇ ਪਦ (ਨਜ਼ਮ ਤੇ ਨਸਰ) ਲਿਖਣਾ ਸ਼ੁਰੂ ਕਰ ਦਿੱਤਾ ਸੀ। 

ਵਿਆਹ ਅਤੇ ਕਲਕੱਤੇ ਦਾ ਸਫ਼ਰ  
1810 ਵਿੱਚ ਤੇਰ੍ਹਾਂ ਸਾਲ ਦੀ ਉਮਰ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਵਿਆਹ ਨਵਾਬ ਅਹਿਮਦ ਬਖਸ਼ ਦੇ ਛੋਟੇ ਭਰਾ ਮਿਰਜਾ ਅੱਲ੍ਹਾ ਬਖਸ਼ ਖਾਂ ਮਾਰੂਫ ਦੀ ਧੀ ਉਮਰਾਓ ਬੇਗਮ ਨਾਲ ਹੋਇਆ। ਵਿਆਹ ਉਪਰੰਤ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦਿੱਲੀ ਆ ਗਏ ,ਜਿੱਥੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਆਪਣੀ ਤਮਾਮ ਉਮਰ ਗੁਜਾਰੀ। ਜਦੋਂ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਬੰਦ ਕਰ ਦਿੱਤੀ ਗਈ ਤਾਂ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਪੈਨਸ਼ਨ ਦੀ ਬਹਾਲੀ ਦੇ ਸਿਲਸਿਲੇ ਵਿੱਚ ਕਲਕੱਤੇ ਦਾ ਲੰਬਾ ਸਫ਼ਰ ਤੈਅ ਕਰਨਾ ਪਿਆ । ਇਸ ਸਫ਼ਰ ਦਾ ਜ਼ਿਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚ ਕਈ ਜਗ੍ਹਾ 'ਤੇ ਮਿਲਦਾ ਹੈ ਪਰ ਸਫ਼ਰ ਵੀ ਆਪ ਲਈ ਕੋਈ ਲਾਹੇਵੰਦ ਸਾਬਤ ਨਾ ਹੋਇਆ। ਜੀਵਨ ਭਰ ਆਪ ਨੂੰ ਜਿਸ ਸੰਘਰਸ਼ ਵਿੱਚੋਂ ਗੁਜ਼ਰਨਾ ਪਿਆ ਅਤੇ ਇਸ ਦੌਰਾਨ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਜਿਨ੍ਹਾਂ ਦੁੱਖਾਂ ਤਕਲੀਫਾਂ ਦਾ ਸਾਹਮਣਾ ਕਰਨਾ ਪਿਆ, ਉਸ ਦੀ ਝਲਕ ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਵਿੱਚੋਂ ਸਹਿਜੇ ਮਿਲ ਜਾਂਦੀ ਹੈ; ਜਿਵੇਂ ਕਿ ਇਕ ਥਾਂ ਖ਼ੁਦ ਆਖਦੇ ਹਨ :

ਖੁਲਤਾ ਕਿਸੀ ਪੇ ਕਿਉਂ ਮੇਰੇ ਦਿਲ ਕਾ ਮੁਆਮਲਾ।
ਸ਼ਿਅਰੋਂ ਕੇ ਇੰਤਖਾਬ ਨੇ ਰੁਸਵਾ ਕੀਯਾ ਮੁਝੇ।।

ਜੀਵਨ ਵਿੱਚ ਮਿਲਣ ਵਾਲੇ ਮੁਸਲਸਲ ਦੁੱਖਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰੇਸ਼ਾਨੀਆਂ ਤੋਂ ਇਕ ਸਮੇਂ ਮਨੁੱਖ ਤੰਗ ਆ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਤੇ ਫਿਰ ਇਸ ਬੇਬਸੀ ਦੀ ਹਾਲਤ ਵਿਚਲਾ ਦਰਦ ਉਸ ਦੀਆਂ ਅੱਖਾਂ ਚੋਂ ਹੰਝੂਆਂ ਦੀ ਸ਼ਕਲ ਵਿੱਚ ਵਹਿ ਟੁਰਦਾ ਹੈ। ਬੰਦੇ ਦੀ ਇਸ ਹਾਲਤ ਨੂੰ ਬਿਆਨ ਕਰਦਿਆਂ ਗ਼ਾਲਿਬ ਆਖਦੇ ਹਨ ਕਿ :

ਦਿਲ ਹੀ ਤੋ ਹੈ ਨਾ ਸੰਗ-ਓ-ਖਿਸ਼ਤ ਦਰਦ ਸੇ ਭਰ ਨਾ ਆਏ ਕਿਉਂ।
ਰੋਏਂਗੇ ਹਮ ਹਜਾਰ ਬਾਰ ਕੋਈ ਹਮੇਂ ਸਤਾਏ ਕਿਉਂ॥

ਅਰਥਾਤ ਇਨਸਾਨੀ ਦਿਲ ਕੋਈ ਇੱਟ ਜਾਂ ਪੱਥਰ ਨਹੀਂ ਜਿਸ 'ਤੇ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬੇਵਜ੍ਹਾ ਸਤਾਉਣ ਦਾ ਅਸਰ ਨਾ ਹੋਵੇ, ਸਗੋਂ ਇਹ ਤਾਂ ਉਹ ਨਾਜੁਕ ਸ਼ੈਅ ਹੈ ਜੋ ਕਿਸੇ ਦੀ ਵਧੀਕੀ ਜਾਂ ਕਿਸੇ ਦੇ ਬਹੁਤ ਜ਼ਿਆਦਾ ਦੁੱਖ ਪਹੁੰਚਾਉਣ ਦੀ ਸੂਰਤ ਵਿੱਚ ਛਲਕ ਹੀ ਪੈਂਦਾ ਹੈ। 

ਸ਼ਾਇਰ ਅਤੇ ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਰਤਕਕਾਰ
ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੇ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫਾਰਸੀ ਦੋਵੇਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿਚ ਆਪਣੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਅਤੇ ਰਚਨਾਵਾਂ ਰਚੀਆਂ ਹਨ। ਆਪ ਦੀ ਸ਼ਾਇਰੀ ਨੂੰ ਭਾਰਤ ਦੇ ਨਾਲ ਨਾਲ ਵਿਸ਼ਵ ਭਰ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਪ੍ਰੇਮੀ ਪਿਆਰਦੇ ਅਤੇ ਸਤਿਕਾਰਦੇ ਹਨ। ਜੇਕਰ ਇਹ ਕਿਹਾ ਜਾਵੇ ਕਿ ਆਪ ਦੁਨੀਆ ਦੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਸ਼ਾਇਰਾਂ ਵਿੱਚੋਂ ਇਕ ਹਨ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਇਸ ਵਿਚ ਕੋਈ ਅਤਿਕਥਨੀ ਨਹੀਂ ਹੋਵੇਗੀ। ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਬਤੌਰ ਸ਼ਾਇਰ ਤਾਂ ਅਸੀਂ ਸਾਰੇ ਜਾਣਦੇ ਹਾਂ ਪਰ ਇਕ ਕਵੀ ਹੋਣ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਆਪ ਇਕ ਉਚ ਕੋਟੀ ਆਧੁਨਿਕ ਵਾਰਤਕਕਾਰ ਵੀ ਸਨ। ਇਸ ਸੰਦਰਭ ਵਿੱਚ ਬਹੁਤ ਘੱਟ ਲੋਕ ਜਾਣੂ ਹਨ। ਆਪ ਨੇ ਜ਼ਿਆਦਾਤਰ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਹਿਕਾਇਤੀ ਭਗਤੀ ਅਤੇ ਸ਼ਿੰਗਾਰ ਰਸ ’ਚ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲਿਖੀਆਂ। ਆਪ ਨੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਅਤੇ ਉਰਦੂ ਦੋਨਾਂ ਭਾਸ਼ਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਵਿਆਪਕ ਪੱਧਰ ਤੇ ਰਵਾਇਤੀ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਅਤੇ ਨਜ਼ਮਾਂ ਨੂੰ ਰਹੱਸਮਈ-ਰੋਮਾਂਟਿਕ ਸ਼ੈਲੀ ਵਿੱਚ ਲਿਖਿਆ। ਇਹੋ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਮੁੱਖ ਤੌਰ ’ਤੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਉਰਦੂ ਅਤੇ ਫ਼ਾਰਸੀ ਗ਼ਜ਼ਲਾਂ ਲਈ ਯਾਦ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ।

ਦੀਵਾਨ ਏ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਤੇ ਪੱਤਰ 
 ਉਨ੍ਹਾਂ ਉਰਦੂ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਫ਼ਾਰਸੀ ਕਵਿਤਾ ਦੇ ਪਰਵਾਹ ਨੂੰ ਹਿੰਦੁਸਤਾਨੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿੱਚ ਹਰਮਨ ਪਿਆਰਾ ਬਣਾਉਣ ਦੀ ਸਫ਼ਲ ਕੋਸ਼ਿਸ਼ ਕੀਤੀ। ਬੇਸ਼ੱਕ ਉਨ੍ਹਾਂ ਫ਼ਾਰਸੀ ਭਾਸ਼ਾ ਵਿਚ ਆਪਣੇ ਛੇ ਕਾਵਿ ਸੰਗ੍ਰਹਿ ਦਿੱਤੇ ਹਨ ਪਰ ਇਥੇ ਇਹ ਗੱਲ ਵੀ ਕਾਫ਼ੀ ਦਿਲਚਸਪੀ ਵਾਲੀ ਹੈ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਪ੍ਰਸਿੱਧੀ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕਲੌਤੇ ਉਰਦੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ 'ਦੀਵਾਨ ਏ ਗ਼ਾਲਿਬ' ਨਾਲ ਹੋਈ। ਇਸ ਦੇ ਨਾਲ ਵਾਰਤਕ ਵਿੱਚ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੁਆਰਾ ਆਪਣੇ ਬੇਬਾਕ ਅੰਦਾਜ਼ 'ਚ ਲਿਖੇ ਪੱਤਰ ਅੱਜ ਸਾਹਿਤ ਦਾ ਬੇਸ਼ਕੀਮਤੀ ਸਰਮਾਇਆ ਕਰਾਰ ਦਿੱਤੇ ਜਾਂਦੇ ਹਨ। ਦਰਅਸਲ ਆਪ ਜੀ ਦੁਆਰਾ ਰਚਿਤ ਪੱਤਰ, ਜੋ ਉਨ੍ਹਾਂ ਆਮ ਤੌਰ ਤੇ ਆਪਣੇ ਦੋਸਤਾਂ, ਸ਼ਾਗਿਰਦਾਂ ਅਤੇ ਪ੍ਰਸ਼ੰਸਕਾਂ ਨੂੰ ਲਿਖੇ ਹਨ, ਉਹ ਵੀ ਬਿਨਾਂ ਸ਼ੱਕ ਉਰਦੂ ਦੀ ਜਦੀਦ ਨਸਰ ਦਾ ਮੁੱਢ ਬੰਨ੍ਹਦੇ ਮਹਿਸੂਸ ਹੁੰਦੇ ਹਨ। ਇਸੇ ਕਰਕੇ ਆਪ ਨੂੰ ਆਧੁਨਿਕ ਨਸਰ ਦਾ ਬਾਨੀ ਖਿਆਲ ਕੀਤਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ। ਆਪ ਤੋਂ ਪਹਿਲਾਂ ਜੋ ਨਸਰ ਜਾਂ ਵਾਰਤਕ ਉਰਦੂ ਵਿੱਚ ਲਿਖੀ ਜਾਂਦੀ ਸੀ, ਉਹ ਬਹੁਤ ਹੀ ਬੋਝਲ ਤੇ ਬਣਾਵਟੀ ਹੁੰਦੀ ਸੀ। ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ ਵਾਰਤਕ ਨੂੰ ਉਕਤ ਸਭ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਬਣਾਵਟੀਪਣ ਤੋਂ ਅਜ਼ਾਦ ਕਰਵਾਉਂਦਿਆਂ ਖੁੱਲ੍ਹੀ ਫਿਜ਼ਾ ਵਿੱਚ ਵਿਚਰਨ ਦਾ ਮੌਕਾ ਪ੍ਰਦਾਨ ਕੀਤਾ। ਇਸ ਤੋਂ ਇਲਾਵਾ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ 1857 ਦੀ ਪਹਿਲੀ ਜੰਗ-ਏ-ਆਜ਼ਾਦੀ ਦੌਰਾਨ ਅੰਗਰੇਜ਼ਾਂ ਦੁਆਰਾ ਜੋ ਵੀ ਭਾਰਤ ਵਾਸੀਆਂ ਉੱਤੇ ਜ਼ੁਲਮ-ਓ-ਤਸ਼ੱਦਦ ਦਾ ਬਾਜ਼ਾਰ ਗਰਮ ਕੀਤਾ ਗਿਆ, ਉਸਦੀ ਝਲਕ ਇਨ੍ਹਾਂ ਪੱਤਰਾਂ ਵਿੱਚ ਵੇਖੀ ਜਾ ਸਕਦੀ ਹੈ। ਉਕਤ ਪੱਤਰਾਂ ਨੂੰ ਅਸੀਂ ਅੱਜ ਵੀ ਜਦ ਕਦੇ ਪੜ੍ਹਦੇ ਹਾਂ ਤਾਂ ਇਹ ਪੱਤਰ ਦੀ ਥਾਂ ਆਹਮੋ-ਸਾਹਮਣੀ ਕੀਤੀ ਜਾਂਦੀ ਵਾਰਤਾਲਾਪ ਦਾ ਨਜਾਰਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਦੇ ਨਜਰ ਆਉਂਦੇ ਹਨ। ਇਹੋ ਕਾਰਨ ਹੈ ਕਿ ਗਾਲ਼ਿਬ ਦੇ ਪੱਤਰਾਂ ਸੰਬੰਧੀ ਕਿਹਾ ਜਾਂਦਾ ਹੈ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੇ “ਮੁਰਾਸਲਾ ਕੋ ਮੁਕਾਲਮਾ ਬਣਾ ਦੀਯਾ”। ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੇ ਪੱਤਰ ਲਿਖਣ ਦਾ ਅੰਦਾਜ਼ ਵੇਖੋ ਕਿ “ਬਾਰਾਂ ਵਜੇ ਥੇ ਮੈਂ ਨੰਗਾ ਪਲੰਘ ਪਰ ਸੋ ਰਹਾ ਥਾ, ਹਰਕਾਰਾ ਆਇਆ ਉਸ ਨੇ ਰੁੱਕਾ ਪਕੜਾਇਆ, ਮੈਨੇ ਖੋਲ੍ਹਾ ਪੜ੍ਹਾ, ਭਲੇ ਹੀ ਗਲੇ ਮੇਂ ਕੁੜਤਾ ਨਾ ਥਾ, ਅਗਰ ਹੋਤਾ ਤੋ ਫਾੜ ਡਾਲਤਾ, ਸਿਰੇ ਸੇ ਸੁਣੀਏ ...।”

ਜ਼ਿੰਦਾ-ਦਿਲੀ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਜਵਾਬੀ  
 ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀ ਸਾਰੀ ਉਮਰ ਦੁੱਖ ਹੰਢਾਉਂਦਿਆਂ ਬੀਤੀ ਪਰ ਇਸ ਦੇ ਬਾਵਜੂਦ ਆਪ ਦੀ ਤਬੀਅਤ ਵਿਚ ਜ਼ਿੰਦਾ-ਦਿਲੀ ਤੇ ਹਾਜ਼ਰ ਜਵਾਬੀ ਕੁੱਟ-ਕੁੱਟ ਕੇ ਭਰੀ ਸੀ। ਆਪ ਦੀ ਹਾਜ਼ਰ ਜਵਾਬੀ ਦੇ ਬਹੁਤ ਸਾਰੇ ਚੁਟਕਲੇ ਮੌਜੂਦ ਹਨ। ਪਾਠਕਾਂ ਲਈ ਇੱਥੇ ਇਕ ਘਟਨਾ ਪੇਸ਼ ਕਰਨੀ ਚਾਹਾਂਗਾ। ਦਿੱਲੀ ਵਿਚ ਉਨ੍ਹੀਂ ਦਿਨੀਂ ਕਾਵਿ ਸੰਮੇਲਨਾਂ (ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ) ਦਾ ਆਯੋਜਨ ਆਮ ਹੋਇਆ ਕਰਦਾ ਸੀ ਅਤੇ ਇਨ੍ਹਾਂ ਸੰਮੇਲਨਾਂ ਵਿੱਚ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਰਾਂ ਚੋਂ ਵੀ ਅਕਸਰ ਸ਼ਾਇਰ ਸ਼ਿਰਕਤ ਕਰਿਆ ਕਰਦੇ ਸਨ।ਇਸੇ ਤਰ੍ਹਾਂ ਦੇ ਇਕ ਮੁਸ਼ਾਇਰੇ ਦੇ, ਦੇਰ ਰਾਤ ਖ਼ਤਮ ਹੋਣ ਉਪਰੰਤ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਤੇ ਬਾਹਰਲੇ ਸ਼ਹਿਰ ਵਿੱਚੋਂ ਇੱਕ ਸ਼ਾਇਰ ਬੱਲੀਮਾਰਾਂ (ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਦਿੱਲੀ ਵਿਚਲੇ ) ਘਰ ਵਲ ਪਰਤ ਰਹੇ ਸਨ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵੇਖਿਆ ਕਿ ਗਲੀ ਦੇ ਮੋੜ ਤੇ ਇਕ ਗਧਾ ਖੜ੍ਹਾ ਹੈ। ਦੋਵੇਂ ਉਸ ਗਧੇ ਦੇ ਨੇੜਿਓਂ ਲੰਘ ਗਏ। ਇਸ ਤੋਂ ਬਾਅਦ ਜਦੋਂ ਉਹ ਗਲੀ ਦਾ ਮੋੜ ਮੁੜੇ ਤਾਂ ਸਾਹਮਣੇ ਇਕ ਹੋਰ ਗਧਾ ਖੜ੍ਹਾ ਨਜ਼ਰ ਆਇਆ ਤਾਂ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਨਾਲ ਦੇ ਸ਼ਾਇਰ ( ਜੋ ਦਿੱਲੀ ਦੇ ਬਾਹਰ ਦਾ ਸੀ) ਤੋਂ ਰਿਹਾ ਨਾ ਗਿਆ ਅਤੇ ਉਸ ਨੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਛੇੜਨ ਲਈ ਕਿਹਾ, “ਗ਼ਾਲਿਬ ਸਾਹਿਬ, ਦਿੱਲੀ ਮੇਂ ਗਧੇ ਬਹੁਤ ਹੈਂ।“ ਪੈਂਦੀ ਸੱਟੇ ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੇ ਬਹੁਤ ਹੀ ਠਰ੍ਹੰਮੇ ਨਾਲ ਉੱਤਰ ਦਿੱਤਾ, “ਕਿਯਾ ਕਰੇਂ ਸਾਹਿਬ, ਬਾਹਰ ਸੇ ਆ ਜਾਤੇ ਹੈਂ।” ਗ਼ਾਲਿਬ ਜਿੱਥੇ ਪ੍ਰਸਿੱਧ ਕਵੀਆਂ ਸ਼ੇਖ ਇਬਰਾਹੀਮ ਜੌਕ ਅਤੇ ਮੋਮਨ ਖਾਂ ਮੋਮਨ ਦੇ ਸਮਕਾਲੀ ਸਨ ਉੱਥੇ ਹੀ ਪਹਿਲਾਂ ਅਸਦ ਅਤੇ ਬਾਅਦ ਵਿੱਚ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਨਾਮ ਹੇਠ ਆਪਣੇ ਕਲਾਮ ਨੂੰ ਲਿਖਣ ਲੱਗੇ ਸਨ। ਇਹ ਕਿ ਸ਼ੇਖ ਇਬਰਾਹੀਮ ਜੌਕ ਦੀ ਮੌਤ ਪਿੱਛੋਂ ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਮੁਗਲ ਕਾਲ ਦੇ ਆਖਰੀ ਬਾਦਸ਼ਾਹ ਬਹਾਦੁਰ ਸਾਹ ਜਫਰ ਦੇ ਦਰਬਾਰੀ ਕਵੀ ਬਣ ਗਏ ਤੇ ਦੇ ਨਾਲ-ਨਾਲ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀ ਕਵਿਤਾ ਦੀ ਇਸਲਾਹ ਵੀ ਕਰਨ ਲੱਗੇ । ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਆਪਣੀ ਕਲਪਨਾ ਦੀ ਉੱਚੀ ਉਡਾਣ ਦਾ ਭਲੀਭਾਂਤੀ ਅਹਿਸਾਸ ਸੀ, ਇਹੋ ਵਜ੍ਹਾ ਹੈ ਕਿ ਉਹ ਖੁਦ ਬਾਰੇ ਇੱਕ ਥਾਂ ਲਿਖਦੇ ਹਨ ਕਿ :
ਹੈਂ ਔਰ ਭੀ ਦੁਨੀਆਂ ਮੇਂ ਸੁਖਨਵਰ ਬਹੁਤ ਅੱਛੇ,
ਕਹਤੇ ਹੈਂ ਕਿ ਗ਼ਾਲਿਬ ਕਾ ਹੈ ਅੰਦਾਜ਼-ਏ-ਬਯਾਂ ਔਰ।

ਦਿਲ ਹੀ ਤੋ ਹੈ ਨ ਸੰਗ-ਓ-ਖ਼ਿਸ਼ਤ ਦਰਦ ਸੇ ਭਰ ਨ ਆਯੇ ਕਯੋਂ
ਰੋਏਂਗੇ ਹਮ ਹਜ਼ਾਰ ਬਾਰ ਕੋਈ ਹਮੇਂ ਸਤਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਦੈਰ ਨਹੀਂ, ਹਰਮ ਨਹੀਂ, ਦਰ ਨਹੀਂ, ਆਸਤਾਂ ਨਹੀਂ
ਬੈਠੇ ਹੈਂ ਰਹਗੁਜ਼ਰ ਪੇ ਹਮ, ਗ਼ੈਰ ਹਮੇਂ ਉਠਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਜਬ ਵੋ ਜਮਾਲ-ਏ-ਦਿਲਫ਼ਰੋਜ਼, ਸੂਰਤੇ-ਮੇਹ੍ਰੇ-ਨੀਮਰੋਜ਼
ਆਪ ਹੀ ਹੋ ਨਜ਼ਾਰਾ-ਸੋਜ਼, ਪਰਦੇ ਮੇਂ ਮੁੰਹ ਛਿਪਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਦਸ਼ਨਾ-ਏ-ਗ਼ਮਜ਼ਾ ਜਾਂ-ਸਤਾਂ, ਨਾਵਕ-ਏ-ਨਾਜ਼ ਬੇ-ਪਨਾਹ
ਤੇਰਾ ਹੀ ਅਕਸ-ਏ-ਰੁਖ਼ ਸਹੀ, ਸਾਮਨੇ ਤੇਰੇ ਆਯੇ ਕਯੋਂ

ਕੈਦੇ-ਹਯਾਤੋ-ਬੰਦੇ-ਗ਼ਮ ਅਸਲ ਮੇਂ ਦੋਨੋਂ ਏਕ ਹੈਂ
ਮੌਤ ਸੇ ਪਹਲੇ ਆਦਮੀ ਗ਼ਮ ਸੇ ਨਿਜਾਤ ਪਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਹੁਸਨ ਔਰ ਉਸਪੇ ਹੁਸਨ-ਏ-ਜ਼ਨ ਰਹ ਗਈ ਬੁਲ-ਹਵਸ ਕੀ ਸ਼ਰਮ
ਅਪਨੇ ਪੇ ਏਤਮਾਦ ਹੈ ਗ਼ੈਰ ਕੋ ਆਜ਼ਮਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਵਾਂ ਵੋ ਗ਼ੁਰੂਰ-ਏ-ਇਜ਼ਜ਼-ਓ-ਨਾਜ਼ ਯਾਂ ਯੇ ਹਿਜਾਬ-ਏ-ਪਾਸ-ਏ-ਵਜ਼ਅ
ਰਾਹ ਮੇਂ ਹਮ ਮਿਲੇਂ ਕਹਾਂ, ਬਜ਼ਮ ਮੇਂ ਵੋ ਬੁਲਾਯੇ ਕਯੋਂ

ਹਾਂ ਵੋ ਨਹੀਂ ਖ਼ੁਦਾਪਰਸਤ, ਜਾਓ ਵੋ ਬੇਵਫ਼ਾ ਸਹੀ
ਜਿਸਕੋ ਹੋ ਦੀਨ-ਓ-ਦਿਲ ਅਜ਼ੀਜ਼, ਉਸਕੀ ਗਲੀ ਮੇਂ ਜਾਯੇ ਕਯੋਂ

'ਗ਼ਾਲਿਬ'-ਏ-ਖ਼ਸਤਾ ਕੇ ਬਗ਼ੈਰ ਕੌਨ ਸੇ ਕਾਮ ਬੰਦ ਹੈਂ
ਰੋਇਯੇ ਜ਼ਾਰ-ਜ਼ਾਰ ਕਯਾ, ਕੀਜਿਯੇ ਹਾਯ-ਹਾਯ ਕਯੋਂ

ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ: ਸੰਗ-ਓ-ਖ਼ਿਸ਼ਤ=ਪੱਥਰ ਤੇ ਇੱਟਾਂ, ਦੈਰ=ਮੰਦਿਰ, ਹਰਮ=ਕਾਬਾ, ਆਸਤਾਂ=ਦੇਹਲੀ, ਸੂਰਤੇ-ਮੇਹ੍ਰੇ-ਨੀਮਰੋਜ਼=ਦੁਪਹਿਰ ਦੇ ਸੂਰਜ ਵਾਂਗ,
ਦਸ਼ਨਾ-ਏ-ਗ਼ਮਜ਼ਾ=ਨਿਹੋਰੇ ਦੀ ਕਟਾਰੀ, ਨਾਵਕ-ਏ-ਨਾਜ਼=ਨਖ਼ਰੇ
ਦਾ ਤੀਰ, ਕੈਦੇ-ਹਯਾਤੋ=ਜੀਵਨ ਦੀ ਕੈਦ, ਬੰਦੇ-ਗ਼ਮ=ਦੁੱਖ ਦਾ
ਬੰਨ੍ਹਣ, ਬੁਲ-ਹਵਸ=ਵੱਧ ਲਾਲਸਾ ਵਾਲਾ, ਗ਼ੁਰੂਰ-ਏ-ਇਜ਼ਜ਼-ਓ-
ਨਾਜ਼=ਇੱਜ਼ਤ ਤੇ ਰੁਪ ਦਾ ਹੰਕਾਰ

ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲਿਬ ਦੀ ਇਕ ਮਸ਼ਹੂਰ ਗਜ਼ਲ ਦੇ ਕੁੱਝ ਸ਼ੇਅਰ ਵੇਖੋ:

ਆਹ ਕੋ ਚਾਹੀਯੇ ਇਕ ਉਮਰ ਅਸਰ ਹੋਨੇ ਤਕ
ਕੌਨ ਜੀਤਾ ਹੈ ਤੇਰੀ ਜ਼ੁਲਫ਼ ਕੇ ਸਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਦਾਮ ਹਰ ਮੌਜ ਮੇਂ ਹੈ ਹਲਕਾ-ਏ-ਸਦਕਾਮੇ-ਨਹੰਗ
ਦੇਖੇਂ ਕਯਾ ਗੁਜ਼ਰੇ ਹੈ ਕਤਰੇ ਪੇ ਗੁਹਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਆਸ਼ਿਕੀ ਸਬਰ ਤਲਬ ਔਰ ਤਮੰਨਾ ਬੇਤਾਬ
ਦਿਲ ਕਾ ਕਯਾ ਰੰਗ ਕਰੂੰ ਖੂਨੇ-ਜਿਗਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਹਮਨੇ ਮਾਨਾ ਕਿ ਤਗਾਫੁਲ ਨ ਕਰੋਗੇ ਲੇਕਿਨ
ਖ਼ਾਕ ਹੋ ਜਾਏਂਗੇ ਹਮ ਤੁਮਕੋ ਖ਼ਬਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਪਰਤਵੇ-ਖੁਰ ਸੇ ਹੈ ਸ਼ਬਨਮ ਕੋ ਫ਼ਨਾ ਕੀ ਤਾਲੀਮ
ਮੈਂ ਭੀ ਹੂੰ ਏਕ ਇਨਾਯਤ ਕੀ ਨਜ਼ਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਯਕ-ਨਜ਼ਰ ਬੇਸ਼ ਨਹੀਂ ਫੁਰਸਤੇ-ਹਸਤੀ ਗਾਫ਼ਿਲ
ਗਰਮੀ-ਏ-ਬਜ਼ਮ ਹੈ ਇਕ ਰਕਸੇ-ਸ਼ਰਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਮਿਰਜ਼ਾ ਗਾਲ਼ਿਬ ਦੀ ਇਕ ਛੋਟੀ ਬਹਿਰ ਦੀ ਗਜ਼ਲ ਕੁਝ ਸ਼ੇਅਰ ਹੋਰ ਵੇਖੋ:
ਦਿਲੇ-ਨਾਦਾਂ ਤੁਝੇ ਹੁਆ ਕਯਾ ਹੈ
ਆਖ਼ਿਰ ਇਸ ਦਰਦ ਕੀ ਦਵਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਮ ਹੈਂ ਮੁਸ਼ਤਾਕ ਔਰ ਵੋ ਬੇਜ਼ਾਰ
ਯਾ ਇਲਾਹੀ ਯੇ ਮਾਜਰਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਮੈਂ ਭੀ ਮੂੰਹ ਮੇਂ ਜ਼ੁਬਾਨ ਰਖਤਾ ਹੂੰ
ਕਾਸ਼ ਪੂਛੋ ਕਿ ਮੁੱਦਆ ਕਯਾ ਹੈ

ਜਬਕਿ ਤੁਜ ਬਿਨ ਨਹੀਂ ਕੋਈ ਮੌਜੂਦ
ਫਿਰ ਯੇ ਹੰਗਾਮਾ-ਏ-ਖ਼ੁਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਯੇ ਪਰੀ ਚੇਹਰਾ ਲੋਗ ਕੈਸੇ ਹੈਂ
ਗ਼ਮਜ਼ਾ-ਓ-ਇਸ਼ਵਾ-ਓ ਅਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਸ਼ਿਕਨੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼-ਏ-ਅੰਬਰੀ ਕਯਾ ਹੈ
ਨਿਗਹ-ਏ-ਚਸ਼ਮ-ਏ-ਸੁਰਮਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਸਬਜ਼ਾ-ਓ-ਗੁਲ ਕਹਾਂ ਸੇ ਆਯੇ ਹੈਂ
ਅਬਰ ਕਯਾ ਚੀਜ ਹੈ ਹਵਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਮਕੋ ਉਨਸੇ ਵਫ਼ਾ ਕੀ ਹੈ ਉੱਮੀਦ
ਜੋ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤੇ ਵਫ਼ਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਹਾਂ ਭਲਾ ਕਰ ਤੇਰਾ ਭਲਾ ਹੋਗਾ
ਔਰ ਦਰਵੇਸ਼ ਕੀ ਸਦਾ ਕਯਾ ਹੈ

ਜਾਨ ਤੁਮ ਪਰ ਨਿਸਾਰ ਕਰਤਾ ਹੂੰ
ਮੈਂ ਨਹੀਂ ਜਾਨਤਾ ਦੁਆ ਕਯਾ ਹੈ

ਮੈਂਨੇ ਮਾਨਾ ਕਿ ਕੁਛ ਨਹੀਂ 'ਗ਼ਾਲਿਬ'
ਮੁਫ਼ਤ ਹਾਥ ਆਯੇ ਤੋ ਬੁਰਾ ਕਯਾ ਹੈ
ਔਖੇ ਸ਼ਬਦਾਂ ਦੇ ਅਰਥ ਮੁਸ਼ਤਾਕ=ਉਤਸੁਕ, ਬੇਜ਼ਾਰ=ਅਸੰਤੁਸ਼ਟ, ਮਾਜਰਾ=ਮਾਮਲਾ, ਸ਼ਿਕਨੇ-ਜ਼ੁਲਫ਼-ਏ-ਅੰਬਰੀ= ਸੁਗੰਧਿਤ ਜ਼ੁਲਫ਼ਾਂ ਦੇ ਬਲ, ਸਬਜ਼ਾ-ਓ-ਗੁਲ=ਹਰਿਆਲੀ ਤੇ ਫੁੱਲ, ਅਬਰ=ਬੱਦਲ

ਗ਼ਮੇ-ਹਸਤੀ ਕਾ 'ਅਸਦ' ਕਿਸ ਸੇ ਹੋ ਜੁਜ਼ ਮਰਗ ਇਲਾਜ
ਸ਼ਮਾ ਹਰ ਰੰਗ ਮੇਂ ਜਲਤੀ ਹੈ ਸਹਰ ਹੋਨੇ ਤਕ

ਗ਼ਾਲਿਬ ਨੂੰ ਇਸ ਗੱਲ ਦਾ ਵੀ ਪਤਾ ਸੀ ਕਿ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦਾ ਕਲਾਮ ਸੂਫ਼ੀ ਕਾਵਿ ਦਾ ਇੱਕ ਖ਼ੂਬਸੂਰਤ ਨਮੂਨਾ ਹੈ। ਜੇਕਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਵਿਚ ਸ਼ਰਾਬੀ ਹੋਣ ਦਾ ਐਬ ਨਾ ਹੁੰਦਾ ਤਾਂ ਯਕੀਨਨ ਲੋਕਾਂ ਨੇ ਉਨ੍ਹਾਂ ਨੂੰ ਰੱਬ ਦਾ ਵਲੀ ਖਿਆਲ ਕਰਨਾ ਸੀ। ਤਾਂਹੀਉਂ ਤਾਂ ਇਕ ਸ਼ੇਅਰ ਵਿੱਚ ਉਹ ਕਹਿੰਦੇ ਹਨ ਕਿ:
ਯੇ ਮਸਾਇਲ-ਏ-ਤਸਵੁੱਫ ਯੇ ਤੇਰਾ ਬਿਆਨ ਗ਼ਾਲਿਬ।
ਤੁਝੇ ਹਮ ਵਲੀ ਸਮਝਤੇ ਜੋ ਨਾ ਬਾਦਾ-ਖੁਆਰ ਹੋਤਾ।।

ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੀਆਂ ਮੁੱਖ ਰਚਨਾਵਾਂ ਵਿੱਚ ਦੀਵਾਨ-ਏ-ਗ਼ਾਲਿਬ (1841) - ਉਰਦੂ ਕੁੱਲੀਆਤ-ਏ-ਗ਼ਾਲਿਬ (1845) - ਫਾਰਸੀ ਕਾਤੇਹ ਬਰਹਾਨ (1861) ਫਾਰਸੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਮਿਹਰਹਾ ਨੀਮਰੋਜ(1854) - ਫਾਰਸੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਕੁੱਲੀਆਤ ਨਸਰ (1868) - ਫਾਰਸੀ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਉਦ-ਦ-ਹਿੰਦੀ (1868) - ਉਰਦੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ,ਉਰਦੂ-ਦ-ਮੁੰਆੱਲਾ (1869) - ਉਰਦੂ ਸੰਗ੍ਰਹਿ, ਇੰਤਿਖਾਬ ਗਾਲਿਬ, - ਉਰਦੂ, ਨਾਦਿਰ ਖੁਤੂਤ ਗਾਲਿਬ, - ਉਰਦੂ ਆਦਿ ਸ਼ਾਮਿਲ ਹਨ।

ਉਰਦੂ ਅਦਬ ਦਾ ਇਹ ਮਹਾਨ ਸ਼ਾਇਰ ਅਖੀਰ 15 ਫਰਵਰੀ 1869 ਨੂੰ ਇਸ ਸੰਸਾਰ ਨੂੰ ਹਮੇਸ਼ਾ ਲਈ ਅਲਵਿਦਾ ਕਹਿ ਗਿਆ ਤੇ ਇਸ ਸਮੇਂ ਆਪ ਦੀ ਕਬਰ ਨਿਜਾਮੂਦੀਨ ਨਜ਼ਦੀਕ ਗ਼ਾਲਿਬ ਅਕਾਦਮੀ ਦਿੱਲੀ ਵਿਖੇ ਮੌਜੂਦ ਹੈ। ਗ਼ਾਲਿਬ ਬੇਸ਼ੱਕ ਅੱਜ ਸਾਡੇ ਵਿਚਕਾਰ ਨਹੀਂ ਪਰ ਉਨ੍ਹਾਂ ਦੀਆਂ ਰਚਨਾਵਾਂ ਸਦਕਾ ਉਹ ਅੱਜ ਵੀ ਸਾਡੇ ਦਰਮਿਆਨ ਵਿਚਰਦੇ ਅਨੁਭਵ ਹੁੰਦੇ ਹਨ ਕਿਉਂਕਿ ਉਹਨਾਂ ਇਕ ਥਾਂ ਖੁਦ ਕਿਹਾ ਸੀ ਕਿ :
ਨਾ ਥਾ ਕੁਛ ਤੋ ਖੁਦਾ ਥਾ, ਕੁਛ ਨਾ ਹੋਤਾ ਤੋ ਖੁਦਾ ਹੋਤਾ।
ਡੁਬੋਇਆ ਮੁਝ ਕੋ ਹੋਨੇ ਨੇ, ਨਾ ਹੋਤਾ ਮੈਂ ਤੋ ਕਿਯਾ ਹੋਤਾ॥
ਹੂਈ ਮੁੱਦਤ ਗ਼ਾਲਿਬ ਮਰ ਗਿਆ ਪਰ ਯਾਦ ਆਤਾ ਹੈ।
ਵੋਹ ਹਰ ਇਕ ਬਾਤ ਪੇ ਕਹਿਨਾ ਕਿ ਯੂੰ ਹੋਤਾ ਤੋ ਕਿਯਾ ਹੋਤਾ॥

ਨੋਟ: ਮਿਰਜ਼ਾ ਗ਼ਾਲਿਬ ਦੇ ਸਾਹਿਤ ਲਈ ਯੋਗਦਾਨ ਨੂੰ ਤੁਸੀਂ  ਕਿਵੇਂ ਵੇਖਦੇ ਹੋ?ਕੁਮੈਂਟ ਕਰਕੇ ਦਿਓ ਆਪਣੀ ਰਾਏ